Śmierć wykonawcy zamówienia publicznego, będącego osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą, rodzi istotne konsekwencje prawne w kontekście realizacji umowy o zamówienie publiczne, szczególnie w odniesieniu do możliwości zmiany tego wykonawcy.

W niniejszym artykule przeanalizowane zostały regulacje dotyczące tej problematyki ujęte w ustawie z dnia 11 września 2019 r. Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz. U. z 2024 r., poz. 1320, dalej jako Pzp), ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2024 r., poz. 1610 z późn. zm., dalej jako KC) oraz ustawie z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 170, dalej jako Ustawa o zarządzie sukcesyjnym). Istotne wnioski płyną także z opinii Urzędu Zamówień Publicznych (UZP) z dnia 18 stycznia 2024 r. (dostępnej na stronie https://www.gov.pl/web/uzp/smierc-wykonawcy-zamowienia-publicznego—osoby-fizycznej-prowadzacej-dzialalnosc-gospodarcza—w-kontekscie-przeslanki-zmiany-umowy-w-sprawie-zamowienia-publicznego2).

Zmiana umowy w przypadku śmierci wykonawcy zamówienia publicznego na podstawie Pzp

Ustawa Pzp przewiduje możliwość zmiany wykonawcy zamówienia publicznego bez konieczności przeprowadzenia nowego postępowania, jeśli następuje sukcesja praw i obowiązków po pierwotnym wykonawcy. Zgodnie z art. 455 ust. 1 pkt 2 lit. b) Pzp, możliwość ta obejmuje przypadki przejęcia, połączenia, podziału, przekształcenia, upadłości, restrukturyzacji, dziedziczenia lub nabycia dotychczasowego wykonawcy lub jego przedsiębiorstwa. Jednocześnie warunkiem koniecznym jest, aby nowy wykonawca spełniał warunki udziału w postępowaniu, nie podlegał wykluczeniu oraz aby zmiana nie prowadziła do istotnych modyfikacji umowy (w szczególności dotyczących zakresu świadczenia i warunków finansowych) ani do obejścia przepisów ustawy.

Zgodnie z art. 922 § 1 KC, prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi czwartej KC „Spadki”. Oznacza to, że prawa i obowiązki wynikające z umowy o zamówienie publiczne, które mają charakter cywilnoprawny i majątkowy, przechodzą na spadkobierców wykonawcy. W konsekwencji mogą oni kontynuować realizację zamówienia, jeśli spełniają warunki wynikające z art. 455 ust. 1 pkt 2 lit. b) Pzp.

W opinii UZP w praktyce aby doszło do skutecznej zmiany wykonawcy, oznacza to konieczność po pierwsze przeprowadzenia postępowania spadkowego, a po drugie – wykazania przez spadkobierców, że są w stanie należycie wykonać zobowiązania wynikające z umowy o zamówienie publiczne.

Regulacja ta pozwala zatem na zachowanie ciągłości realizacji zamówienia publicznego mimo nieprzewidzianych zdarzeń losowych, przy jednoczesnym zabezpieczeniu interesów zamawiającego oraz zachowaniu zasady konkurencyjności i przejrzystości procedur zamówień publicznych.

Zarząd sukcesyjny

Zarząd sukcesyjny, uregulowany w Ustawie o zarządzie sukcesyjnym, nie jest instytucją dziedziczenia, lecz narzędziem umożliwiającym tymczasowe zarządzanie przedsiębiorstwem osoby fizycznej po jej śmierci. Ustawa ta nie wprowadza szczególnych zasad dziedziczenia przedsiębiorstwa w stosunku do przepisów KC.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym, przedsiębiorstwo w spadku obejmuje składniki niematerialne i materialne służące prowadzeniu działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, które w chwili jego śmierci stanowiły jego majątek. Zgodnie z art. 8 ust. 1 tej ustawy, zarządcą sukcesyjnym może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Zarząd sukcesyjny ma na celu zapewnienie ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa przez okres przejściowy, nie dłuższy niż dwa lata od śmierci przedsiębiorcy (art. 59 ust. 1 pkt 7 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym), jednak pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego nie oznacza dziedziczenia przedsiębiorstwa. Jego podstawowym zadaniem jest prowadzenie przedsiębiorstwa do czasu jego przejęcia przez spadkobierców. Ustawa ta przewiduje zasadę kontynuacji stosunków umownych – zgodnie z art. 30 ust. 1 umowy zawarte przez zmarłego przedsiębiorcę nie wygasają, a wynikające z nich prawa i obowiązki powinny być wykonywane, z wyjątkiem umów, których wykonanie zależy od osobistych przymiotów zmarłego przedsiębiorcy, oraz sytuacji gdy przepisy lub postanowienia umowne stanowią inaczej.

W opinii UZP podkreślono, że Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przewiduje mechanizmy tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem oraz jego kontynuacji do czasu objęcia go przez spadkobierców. W związku z tym zarządca sukcesyjny nie spełnia definicji „nowego wykonawcy” w rozumieniu art. 455 ust. 1 pkt 2 lit. b) Pzp – należy zatem przyjąć, że kontynuuje realizację umowy o zamówienie publiczne jako dotychczasowy wykonawca.

W opinii UZP wskazano, że status nowego wykonawcy uzyskuje jedynie spadkobierca legitymujący się sądowym stwierdzeniem nabycia spadku lub notarialnym aktem poświadczenia dziedziczenia (art. 1025 § 2 KC). Jeśli w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo, dział spadku obejmie to przedsiębiorstwo, o ile spadkobiercy osiągną porozumienie co do kontynuacji jego działalności (art. 1038(1) KC).

Wymóg spełnienia warunków udziału w postępowaniu przez nowego wykonawcę

W świetle art. 455 ust. 1 pkt 2 lit. b) Pzp nowy wykonawca wstępujący w prawa i obowiązki zmarłego nie może automatycznie zostać uznany za podmiot zdolny do realizacji zamówienia publicznego. Opinia UZP jednoznacznie podkreśla, zamawiający ma obowiązek zweryfikować nowego wykonawcę pod kątem posiadania odpowiednich kwalifikacji i zdolności do realizacji umowy. W przeciwnym razie mogłoby dojść do sytuacji, w której zamówienie realizuje podmiot nieposiadający odpowiednich zasobów lub doświadczenia.

Śmierć wykonawcy będącego członkiem konsorcjum

W przypadku wykonawcy będącego członkiem konsorcjum, jego śmierć nie zwalnia pozostałych członków konsorcjum z odpowiedzialności za realizację zamówienia, z uwagi na zasadę solidarnej odpowiedzialności członków konsorcjum (art. 445 ust. 1 Pzp). W praktyce oznacza to, że zamawiający może kontynuować współpracę z pozostałymi członkami konsorcjum, o ile są oni w stanie zapewnić realizację zamówienia. W sytuacji, gdy zmarły wykonawca pełnił kluczową rolę w konsorcjum, zamawiający musi przeanalizować, czy jego śmierć nie powoduje istotnej zmiany umowy w rozumieniu Pzp.

Podkreślenia wymaga, że nawet jeśli pozostali członkowie konsorcjum zdecydują się na kontynuację realizacji zamówienia, muszą oni spełniać wymagania określone w pierwotnym postępowaniu. Brak możliwości zastąpienia kluczowego wykonawcy może prowadzić do konieczności renegocjacji lub nawet rozwiązania umowy.

Autorzy: Dominika Frydryczak, r. pr. Katarzyna Dziąćko, Wawrzynowicz & Wspólnicy sp. k.